خبز ارزیخُبْزاَرُزّی، لقب ابوالقاسم نصر بن احمد بن نصر بن مأمون، شاعر نامبردار بصری در سده چهارم است. ۱ - لقباز تاریخ ولادت او اطلاعی در دست نیست. وی در بصره زاده شد و همان‌جا پرورش یافت و چون در منطقه مِرْبَدِ بصره نان‌برنجی میپخت، ملقب به خبزارزّی شد. این واژه را به شکل خُبْزَرُزّی و صورتهای دیگر نیز ضبط کرده‌اند [۱]
ابن‌اثیر (علی بن محمد)، اللباب فی تهذیب‌الانساب، ج۱، ص۴۱۹، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۲]
ابن‌خلّکان، ج۵، ص۳۸۲.
وی اُمّی بود (خواندن و نوشتن نمی‌دانست)، ولی قریحه شاعری و شیرینی و روانی سروده‌هایش به حدی بود که مردم، به ویژه جوانان، برای شنیدن غزلیات وی بر در دکانش ازدحام می‌کردند و بر یکدیگر پیشی می‌جستند و از شنیدن سروده‌هایش شگفت زده می‌شدند. [۳]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج ۲، ص ۴۲۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۷-۴۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۵]
ابن‌خلّکان، ج۵، ص۳۷۶.
۲ - معاشرت شاعرانشاعران نیز با او معاشرت داشتند، از جمله مُفَجَّع بصری [۶]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۳، ص۳۶۲، (۱۹۷۴) بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
و ابن‌لَنْکَک، شاعر نامی بصره ، که برای نخستین بار سروده‌های خبزارزّی را گرد آورد. [۷]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج ۲، ص ۴۲۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۷-۴۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۹]
ابن‌خلّکان، ج۵، ص۳۸۲.
۳ - استقبال ادیبان بغدادخبزارزّی به بغداد رفت و مدتها در منطقه باب خراسان بغداد اقامت نمود. [۱۰]
خطیب بغدادی، ج۱۵، ص۴۰۴.
[۱۱]
عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۴۳۰، بیروت ۱۹۸۵.
ادیبان و جوانان، که اشعار نغز او را شنیده بودند، استقبال شایسته‌ای از وی کردند. [۱۲]
شوقی ضیف، العصر العباسی الثانی، ج۱، ص۵۰۹، قاهره، چاپ (۱۹۷۵).
عالمان و ادیبان بغداد نیز دیوان خبزارزّی را نزد خود او خوانده و قطعاتی از سروده‌های او را نیز روایت کرده بودند، از جمله آنان مُعافیبن زکریا جریری، احمد بن منصور نوشری، ابن‌جندی و احمد بن محمد اخباری بودند. [۱۳]
خطیب بغدادی، ج۱۵، ص۴۰۴ـ۴۰۵.
[۱۴]
ابن‌اثیر (علی بن محمد)، اللباب فی تهذیب‌الانساب، ج۱، ص۴۱۹، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
به نوشته ابن‌خلّکان، [۱۵]
ابن‌خلّکان، ج۵، ص۳۸۲.
اخبار و نوادر و حکایتهای خبزارزّی فراوان است، ولی جز چند حکایت کوتاه [۱۶]
خطیب بغدادی، ج۱۵، ص۴۰۷ـ۴۰۸.
[۱۷]
ابن‌بَسّام، فی محاسن اهلال جزیرة، ، ج ۱، قسم ۴، ص ۱۲۳ـ۱۲۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۹۸ـ۱۳۹۹/ ۱۹۷۸ـ۱۹۷۹.
[۱۸]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۴، ص۲۴ـ۲۵، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
درباره زندگانی او، مطلب دیگری ذکر نکرده‌اند.۴ - درگذشتدانسته نیست که محل درگذشت خبرارزّی، بغداد بوده است یا زادگاهش بصره. درباره مرگ وی دو روایت آورده‌اند: یکی آنکه چون احمد بن محمد بَریدی وزیر را هجو کرد، بریدی دستور داد او را غرق کنند. دوم آنکه، شاعر از خشم وزیر به منطقه هَجَر و بحرین گریخت و به امیر آنجا، ابوطاهر جنّابی، پناهنده شد [۱۹]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۵، ص۲۴۲.
[۲۰]
فؤاد سزگین، تاریخ‌التراث‌العربی، ج۲، جزء۴، ص۷۶، نقله الی العربیة عرفه مصطفی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
و همان‌جا درگذشت. [۲۱]
شوقی ضیف، العصر العباسی الثانی، ج۱، ص۵۱۲، قاهره، چاپ (۱۹۷۵).
تاریخ درگذشت او را ۳۱۷ [۲۲]
ابن‌خلّکان، ج۵، ص۳۸۲.
[۲۳]
ابن‌عماد، الهاجس، ج۲، ص۲۷۶، چاپ محمد مرسی خولی، بیروت.
،۳۲۷ [۲۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۷-۴۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۲۵]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب، ج۲، ص۶۲.
و ۳۳۰ [۲۶]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۴، ص۲۵، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۲۷]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۳، ص۲۷۶، قاهره ۱۴۲۶ـ۱۴۲۷/ ۲۰۰۵ـ۲۰۰۶.
ذکر کرده‌اند. سال ۳۱۷ به احتمال بسیار درست نیست، زیرا خطیب بغدادی [۲۸]
خطیب بغدادی، ج۱۵، ص۴۰۵.
نوشته که نوشری در ۳۲۵ در منطقه باب خراسانِ بغداد اشعار خبزارزّی را از او شنیده است.۵ - سخن مورخینسرودههای خبزارزّی در زمان حیاتش دهان به دهان جرجی می‌گشت. [۲۹]
جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۱، جزء۲، ص۴۷۲، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۰]
عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۴۳۰، بیروت ۱۹۸۵.
وی را از ادیبانی شمرده‌اند که با داشتن حرفهای پَست، به جایگاهی بلند دست یافت [۳۱]
احمد بن عبدالمؤمن شریشی، شرح مقامات الحریری البصری، ج۴، ص۲۲۱، چاپ عبدالمنعم خفاجی، قاهره ۱۳۷۲/۱۹۵۲، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
و سروده‌هایی شکوهمند از خود برجای گذارد؛ [۳۲]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۳، ص۲۷۶، قاهره ۱۴۲۶ـ۱۴۲۷/ ۲۰۰۵ـ۲۰۰۶.
[۳۳]
ابن‌عماد، الهاجس، ج۲، ص۲۷۶، چاپ محمد مرسی خولی، بیروت.
اما ثعالبی [۳۴]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۲، ص۴۲۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
سروده‌های او را نااستوار دانسته و ابتدا قصد داشته ذکری از وی در کتابش نیاورد ولی بعد -به سبب فاصله زمانی اندک با وی و این‌که ابن‌لنکک سروده‌های او را گردآورده و برخی اشعار خبزارزّی در حافظه ثعالبی بوده- از او یاد کرده و قطعاتی چند از سروده‌هایش را نیز آورده است. [۳۵]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۲، ص۴۲۹ـ۴۳۲، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
مسعودی [۳۶]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۵، ص۲۴۱ـ۲۴۲.
نیز خبزارزّی را از شاعران خوش‌قریحه و بدیهه‌سرا دانسته‌اند که سروده‌هایش در مضامین تغزل و غیره بسیار است و خوانندگان و مغنّیان، اشعار او را بیش از دیگران با آواز خوانده‌اند. ابن‌بسّام [۳۷]
ابن‌بَسّام، فی محاسن اهلال جزیرة، ج۱، قسم۴، ص۱۹۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۹۸ـ۱۳۹۹/ ۱۹۷۸ـ۱۹۷۹.
[۳۸]
ابن‌بَسّام، فی محاسن اهلال جزیرة، ج۱، قسم۴، ص۲۰۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۹۸ـ۱۳۹۹/ ۱۹۷۸ـ۱۹۷۹.
خبزارزّی را هم‌ردیفِ شاعران و ادیبان بزرگ عرب دانسته و شیوه شعری او را ستوده است. ابن‌رشیق [۳۹]
ابن‌رشیق، العمدة فی محاسن‌الشعر و آدابه و نقده، ج۱، ص۱۰۰، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
او را از برخی شاعران عصر عباسی مشهورتر دانسته و ابن‌جوزی [۴۰]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۴، ص۲۵، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
او را فصیح و ادیب خوانده است.۶ - ویژگیاشعار خبزارزّی را لطیف و روان و گاه ضعیف دانسته‌اند. [۴۱]
ابن‌ندیم (تهران)، ج۱، ص۱۹۵.
[۴۲]
عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۴۳۰، بیروت ۱۹۸۵.
ویژگی بارز سروده‌های او، مردمی و عامیانه بودن آنهاست. او هیچگاه سروده‌های خود را به امیران و وزیران تقدیم نکرد تا صله بگیرد، بلکه اشعارش را برای مردم میخواند؛ از اینرو، پایگاهی مردمی داشت. [۴۳]
شوقی ضیف، العصر العباسی الثانی، ج۱، ص۵۰۹، قاهره، چاپ (۱۹۷۵).
[۴۴]
شوقی ضیف، العصر العباسی الثانی، ج۱، ص۵۱۲، قاهره، چاپ (۱۹۷۵).
تصویرآفرینی‌های زیبا، استفاده از آرایه‌های ادبی، تخیل ، مبالغه ، شوخ طبعی و فکاهه گویی از ویژگیهای سروده‌های اوست [۴۵]
شوقی ضیف، العصر العباسی الثانی، ج۱، ص۵۱۰ـ۵۱۱، قاهره، چاپ (۱۹۷۵).
[۴۶]
یوسف بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَةالسَّحَر بذکر مَن تشیع و شعر، ج۳، ص۲۷۰، چاپ کامل سلمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.
بروکلمان [۴۷]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب، ج۲، ص۶۲.
از رقابت خبزارزّی با ابن‌حجّاج خبر داده، ولی در دیگر منابع به این مطلب اشاره‌ای نشده است.۷ - مذهبخبزارزّی را در زمره شاعران شیعی آورده‌اند. وی در بیتی به لقب «وصی» که ویژه حضرت علی علیه‌السلام است، و کنیه آن حضرت، ابوتراب ، اشاره کرده است. [۴۸]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۲، ص۴۲۹، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۹]
خطیب بغدادی، ج۱۵، ص۴۰۸.
[۵۰]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج ۶، ص ۲۷-۴۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۵۱]
یوسف بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَةالسَّحَر بذکر مَن تشیع و شعر، ج۳، ص۲۷۰ـ۲۷۲، چاپ کامل سلمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.
در منابع متأخر نیز بر تشیع وی تصریح شده است. [۵۲]
امین، ج۱۰، ص۲۰۹.
[۵۳]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۹، قسم ۱، ص۲۸۹.
[۵۴]
حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ج۱، ص۲۲۰.
[۵۵]
معجم الشعراء العباسیین، اعداد عفیف عبدالرحمان، ج۱، ص۱۵۱، بیروت: دارصادر، ۲۰۰۰.
مضامین برخی احادیث نیز در سروده‌های او به چشم می‌خورد. [۵۶]
عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، ج۲، ص۱۸۳، صیدا ۱۳۵۷ـ۱۳۵۸، چاپ افست قم.
۸ - گردآوری اشعارخبزارزّی با هدایایی که برای بزرگان می‌فرستاد، سرودهایی همراه میکرد [۵۷]
خالدیان، کتاب‌التحف و الهدایا، ج۱، ص۲۲ـ۲۴، چاپ سامی دهان، قاهره ۱۹۵۶.
یا در قبال هدایایی که برایش می‌فرستادند، شعر ارسال میکرد. [۵۸]
خالدیان، کتاب‌التحف و الهدایا، ج۱، ص۶۶ـ۶۷، چاپ سامی دهان، قاهره ۱۹۵۶.
به سروده‌های وی بسیار استشهاد کرده‌اند. راغب اصفهانی بیش از پنجاه بار از سروده‌های او شاهد آورده است. [۵۹]
حسین بن محمد راغب اصفهانی، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، ج۵، بخش فهرست‌ها، ص۳۷۰، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
در برخی منابع، سروده‌های او شگفت شمرده شده‌اند. [۶۰]
حسن بن عبداللّه عسکری، دیوان المعانی، ج۱، ص۲۹۷ـ۲۹۸، (بغداد ۱۳۷۰) افست تهران (بی‌تا)، قاهره ۱۳۵۲، چاپ افست بغداد (بی‌تا).
[۶۱]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، خاص‌الخاص، ص۴۴۶ـ۴۴۷، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره، چاپ صادق نقوی، حیدرآباد، دکن ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
در منابع کلامی [۶۲]
علی بن حسین علم الهدی، امالی المرتضی: غررالفوائد و درر القلائد، قسم۱، ص۵۷۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
[۶۳]
ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، ج۱، ص۲۳۱، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
و جُنگهای ادبی [۶۴]
ج ۲، ص ۲۲ـ۲۳، ج۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶، عبداللّه بن محمد زوزنی، حماسة الظرفاء من اشعار المحدثین و القدماء، چاپ محمد بهی‌الدین محمد سالم، قاهره ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.
[۶۵]
ابن‌شحذ الذاهن و عبدالبرّ، بهجةالمجالس و انس المجالس، (۱۹۸۱)، قسم۱، ج۱، ص۸۶.
[۶۶]
ابن‌شحذ الذاهن و عبدالبرّ، بهجةالمجالس و انس المجالس، (۱۹۸۱)، قسم۱، ج۱، ص۴۱۵.
[۶۷]
ابن‌شحذ الذاهن و عبدالبرّ، بهجةالمجالس و انس المجالس، (۱۹۸۱)، قسم۱، ج۲، ص۴۴۱.
[۶۸]
ابن‌شحذ الذاهن و عبدالبرّ، بهجةالمجالس و انس المجالس، (۱۹۸۱)، قسم۱، ج۲، ص۷۲۸.
[۶۹]
ابن‌شحذ الذاهن و عبدالبرّ، بهجةالمجالس و انس المجالس، (۱۹۸۱)، قسم۱، ج۲، ص۷۲۹.
[۷۰]
محمود بن عمر زمخشری، ربیع‌الابرار و نصوص‌الاخبار، ج۳، ص۵۸۱ـ۵۸۲، چاپ نعیمی، بغداد افست قم ۱۴۱۰، چاپ سلیم (بی‌تا).
[۷۱]
ابن‌اثیر (نصراللّه بن محمد)، کفایةالطالب فی نقد کلام‌الشاعر و الکاتب، ج۱، ص۲۰۲، چاپ نوری حمودی.
[۷۲]
علیخان بن احمد مدنی، انوارالربیع فی انواع البدیع، ج۴، ص۹۸ـ۹۹، چاپ شاکر هادی شکر، نجف ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۸ـ۱۹۶۹، (بی‌تا).
نیز بسیاری از سروده‌های وی آمده است. منوچهری [۷۳]
احمد بن قوص منوچهری، دیوان، ص۱۳۸، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ش.
نام او را در شعر خود آورده است. علاوه بر ابن‌لنکک، [۷۴]
حاجی خلیفه، ج۱، ستون۷۸۷.
گردآوری اشعار خبزارزّی را در سیصد ورق، به صولی نیز منسوب کرده‌اند. [۷۵]
ابن‌ندیم (تهران)، ج۱، ص۱۹۵.
[۷۶]
فؤاد سزگین، تاریخ‌التراث‌العربی، ج۲، جزء۴، ص۷۷، نقله الی العربیة عرفه مصطفی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
۸.۱ - تصحیح اشعارمحمدحسن آل‌یاسین نسخه خطی اشعار خبزارزّی را، که متعلق به یکی از کتابخانه‌های حضرموت در یمن جنوبی بوده، تصحیح کرده و در چهار شماره مجلة المجمع العلمی العراقی به چاپ رسانده است. اشعار این نسخه مشتمل بر ۲۸۹ قطعه و مجموعآ ۲۳۲۱ بیت است. در شماره دیگری از همین مجله، ۲۲۵ بیت از سروده‌های خبزارزّی را، که در نسخه خطی یمن نبوده، به صورت استدراک آمده است. ابراهیم نجّار نیز از دانشکده ادبیات دانشگاه تونس نوزده قطعه از اشعار خبزارزّی را در ۱۳۶۷ش/ ۱۹۸۸ به چاپ رسانده است. [۷۷]
نصر بن احمد خُبزاَرُزّی، شعرالخبزأرزی فی المظانّ، ج۱، ص۷۸، چاپ محمدقاسم مصطفی و سناء طاهر محمد، در مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج ۳۹، ش ۲ (شعبان ۱۴۱۶).
نسخه خطی دیگری از سروده‌های خبزارزّی را، با تاریخ کتابت ۱۱۹۰، محمدقاسم مصطفی و سناءطاهر محمد تصحیح کرده و به همراه اشعاری دیگر از شاعر، که در نسخه نبوده است، در مجله معهد المخطوطات العربیة چاپ کرده‌اند. مصطفی عنایت نیز درباره زندگی و اشعار خبزارزّی، کتابی تألیف کرده است. [۷۸]
یوسف بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَةالسَّحَر بذکر مَن تشیع و شعر، ج۳، ص۲۶۸، پانویس، چاپ کامل سلمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.
۹ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه. (۲) ابن‌اثیر (علی بن محمد)، اللباب فی تهذیب‌الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۳) ابن‌اثیر (نصراللّه بن محمد)، کفایةالطالب فی نقد کلام‌الشاعر و الکاتب، چاپ نوری حمودی. (۴) قیسی، حاتم صالح ضامن و هلال ناجی، موصل الذخیرة (۱۹۸۲). (۵)ابن‌بَسّام، فی محاسن اهلال جزیرة، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۹۸ـ۱۳۹۹/ ۱۹۷۸ـ۱۹۷۹. (۶) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره ۱۴۲۶ـ۱۴۲۷/ ۲۰۰۵ـ۲۰۰۶. (۷) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۸) ابن‌خلّکان. (۹) ابن‌رشیق، العمدة فی محاسن‌الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۰) ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش. (۱۱) ابن‌شحذ الذاهن و عبدالبرّ، بهجةالمجالس و انس المجالس، (۱۹۸۱). (۱۲) ابن‌عماد، الهاجس، چاپ محمد مرسی خولی، بیروت. (۱۳) ابن‌ندیم (تهران). (۱۴) امین. (۱۵) عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج ۳، العربی، ج ۲، (۱۹۷۴) بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷. (۱۶) کارل بروکلمان، تاریخ الادب. (۱۷) عبدالملک بن محمد ثعالبی، خاص‌الخاص، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره، چاپ صادق نقوی، حیدرآباد، دکن ۱۴۰۵/۱۹۸۴. (۱۸) عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۹) جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت ۱۹۸۳. (۲۰) حاجی خلیفه. (۲۱) یوسف بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَةالسَّحَر بذکر مَن تشیع و شعر، چاپ کامل سلمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹. (۲۲) خالدیان، کتاب‌التحف و الهدایا، چاپ سامی دهان، قاهره ۱۹۵۶. (۲۳) نصر بن احمد خُبزاَرُزّی، شعرالخبزأرزی فی المظانّ، چاپ محمدقاسم مصطفی و سناء طاهر محمد، در مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج ۳۹، ش ۲ (شعبان ۱۴۱۶). (۲۴) خطیب بغدادی. (۲۵) حسین بن محمد راغب اصفهانی، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴. (۲۶) محمود بن عمر زمخشری، ربیع‌الابرار و نصوص‌الاخبار، چاپ نعیمی، بغداد افست قم ۱۴۱۰، چاپ سلیم (بی‌تا). (۲۷) عبداللّه بن محمد زوزنی، حماسة الظرفاء من اشعار المحدثین و القدماء، چاپ محمد بهی‌الدین محمد سالم، قاهره ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹. (۲۸) فؤاد سزگین، تاریخ‌التراث‌العربی، نقله الی العربیة عرفه مصطفی، ج ۲، جزء۴، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲. (۲۹) احمد بن عبدالمؤمن شریشی، شرح مقامات الحریری البصری، چاپ عبدالمنعم خفاجی، قاهره ۱۳۷۲/۱۹۵۲، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۳۰) محمد شوقی ضیف، العصر العباسی الثانی، قاهره، چاپ (۱۹۷۵). (۳۱) حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام. (۳۲) حسن بن عبداللّه عسکری، دیوان المعانی، (بغداد ۱۳۷۰) افست تهران (بی‌تا)، قاهره ۱۳۵۲، چاپ افست بغداد (بی‌تا). (۳۳) علی بن حسین علم الهدی، امالی المرتضی: غررالفوائد و درر القلائد، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴. (۳۴) عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج ۲، بیروت ۱۹۸۵. (۳۵) عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ۱۳۵۸، چاپ افست قم. (۳۶) علیخان بن احمد مدنی، انوارالربیع فی انواع البدیع، چاپ شاکر هادی شکر، نجف ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۸ـ۱۹۶۹، (بی‌تا). (۳۷) مسعودی، مروج (بیروت). (۳۸) معجم الشعراء العباسیین، اعداد عفیف عبدالرحمان، بیروت: دارصادر، ۲۰۰۰. (۳۹) احمد بن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ش. (۴۰) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خبز ارزی»، ج۱، ص۶۹۰۶. |